Jak nadać nowe życie pokopalnianemu miastu?

TRANSFORMACJA GENK DAJE PRZYKŁAD

Choć od zamknięcia ostatniej kopalni w Genk minęło ponad 30 lat, miasto wciąż przechodzi transformację. Siła napędowa? Pogórnicze dziedzictwo i infrastruktura, które dziś stały się domem dla małych, lokalnych firm i start-upów, parku nowoczesnych technologii, a nawet teatru i kina.

Genk to 60-tysięczne miasto położone w Belgii, w prowincji Limburgia. Przez niecałe 100 lat jego wizerunek i tożsamość kształtowała główna działalność przemysłowa: wydobycie węgla kamiennego, którego pokłady odkryto w 1901 r. Górnictwo było więc tym, co w naturalny sposób umożliwiło rozwój miasta. Kiedyś musiał jednak nadejść czas rozstania.

Miasto zostało zmuszone do zamykania kopalń w drugiej połowie XX w. Pierwszą z nich zlikwidowano w połowie lat 60, ostatnie – w latach 80. Stopniowe zamykanie działalności wydobywczej sprawiło, że lokalni liderzy musieli poszukać alternatyw. Skąd pozyskać nowe przychody i w czym szukać możliwości dalszego rozwoju Genk?

kopalnia węgla Winterslag, fot. Michiel Hendryckx

Pierwsza znacząca zmiana zaszła bardzo szybko – po zamknięciu pierwszej kopalni węgla w mieście powstała duża fabryka Ford Motor Company. Dzięki niej do Genk sprowadzili się powiązani z fabryką inni inwestorzy z sektora motoryzacyjnego, ale i firmy logistyczne. Ale nowy system gospodarczy także upadł. Doszło do tego w 2014 r., gdy producent samochodów zdecydował o zamknięciu fabryki w Genk. Konieczna była kolejna głęboka transformacja.

TRANSFORMACJA GENK, CZYLI NOWY POMYSŁ NA ZAMKNIĘTE KOPALNIE

Tym razem zdecydowano, że lepiej opierać lokalny rozwój nie na samym przemyśle, a na kilku filarach. Jednocześnie zaczęto zastanawiać się nad innym potencjałem: wykorzystaniem dziedzictwa i infrastruktury węglowej w regionie. Tereny te przez wiele lat pozostawały opuszczone i uległy degradacji.

Na przykład kopalnia węgla Waterschei zakończyła swoją działalność w 1987 roku, ale zakład został odkupiony przez miasto dopiero w 2006 roku.

Mimo że temat podjęto dopiero kilkadziesiąt lat po zamknięciu kopalń, ochrona infrastruktury górniczej i dziedzictwa górniczego stała się jedną z głównych myśli przewodnich obecnej i nadal trwającej fazy transformacji. Trzy najważniejsze inicjatywy podjęte w ostatnich latach w Genk skupiły się wokół przekształcenia zlikwidowanych kopalń węgla.

kopalnia węgla Waterschei, fot. Eebie

Jednym ze zrewitalizowanych miejsc jest Thor Park, położony w dawnej kopalni węgla Waterschei. To symbol transformacji z wydobycia węgla na zieloną energię. Dawna kopalnia zatrudniająca 7 tys. osób dziś stała się centrum technologii, czystej energii oraz innowacji. Nowoczesny, obejmujący 93 hektary park technologiczny stał się domem dla przedsiębiorstw zajmujących się działalnością badawczo-rozwojową, innowacją, biznesem, rozwojem pracowników i urbanizacją.

Z kolei w większości wyburzona kopalnia Zwartberg została przekształcona w park biznesowy, w którym działają przede wszystkim małe i średnie przedsiębiorstwa oraz lokalne firmy. Na terenie znajduje się też publiczny ogród, pracownia sztuki i park badawczy w dziedzinie bioróżnorodności (zwany La Biomista).

Ostatni projekt – C-Mine – to przestrzeń utworzona w byłej kopalni węgla Winterslag. Obecnie pełni funkcję twórczego i kulturalnego centrum, skupiającego się głównie na edukacji, gospodarce kreatywnej, rekreacji oraz sztuce. Mieszczą się w nim kino, teatr, wydział Luna School of Arts, a także przestrzeń przeznaczona na organizację różnego rodzaju wydarzeń. Miejsce to pełni także funkcję inkubatora dla start-upów. Przyciąga również turystów, oferując wyjątkowy wirtualny spacer po dawnym terenie kopalni. C-Mine skupia wokół siebie 42 firmy i daje pracę 330 osobom z sektora kreatywnego. Dzięki tego typu inwestycjom Genk stało się dynamicznym i przedsiębiorczym miastem, które skupia się na tworzeniu bogactwa i trwałych miejsc pracy.

dawna kopalnia Winterslag, obecnie C-Mine, fot. Vandevorst, Kris

SKĄD TAKI POMYSŁ NA TRANSFORMACJĘ?

Ponieważ władze lokalne na różnych szczeblach miały odmienne plany związane ze sposobem przeprowadzenia transformacji, uzgodnienie wspólnego planu na rzecz rewitalizacji regionu okazało się być niemałym wyzwaniem. Tym bardziej że wiele osób było nastawionych sceptycznie do proponowanych zmian i nowych kierunków rozwoju.

Ale region Limburgii posiada charakter raczej podmiejski, a Genk – jego największe miasto – zamieszkuje ok. 60 tys. mieszkańców. W takiej miejsca rzadko udaje się przyciągnąć duże firmy, które z reguły wybierają  bardziej zurbanizowane ośrodki. Postawiono więc na zróżnicowaną gospodarkę opartą na nowoczesnych technologiach, sektorze kreatywnym, czystej energii i przeróżnych usługach. I na podtrzymanie oraz wypromowanie górniczej tożsamości.

Ustalono, że każdy dawny zakład górniczy, który bierze udział w procesie skoordynowanego rozwoju regionalnego (czyli także kopalnie spoza Genk), będzie miał wyznaczony temat przewodni. Wybrano m.in. czystą technologię, przestrzeń kulturalną i rekreacyjną oraz działalność związaną z energią. Dzięki temu uniknięto konkurencji, która w tym przypadku mogłaby przynieść efekt odwrotny od zamierzonego. Co najważniejsze, ułatwiło to wczesne etapy procesu transformacji i pomogło naprowadzić jej uczestników i decydentów na z góry określone kierunki.

C-Mine, fot. Vandevorst, Kris

Władze samego Genk zrozumiały zaś, że transformacja wymaga i oddolnego podejścia, i odgórnych projektów rozwoju na większą skalę. Rada miejska przyjęła więc dwutorową strategię, która na te potrzeby odpowiada.

Do przeprowadzenia tak kompleksowej transformacji potrzebna była pomoc. Rewitalizacja dawnych terenów górniczych w Genk została dofinansowana m.in. grantem w wysokości 217 mln euro, przyznanym przez władze Flandrii w 2014 r. Umożliwiło to opracowanie obszernego planu inwestycyjnego. Rząd zapewnia również zachęty podatkowe i subsydia dla przedsiębiorstw i instytucji akademickich, gotowych do podjęcia pracy na tym obszarze.

Żeby sfinansować dotacje, miasto opracowało specjalny instrument zintegrowanych inwestycji, który umożliwił skorzystanie z kilku funduszy unijnych (Europejski Fundusz Społeczny, Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego oraz Fundusz Spójności). W 2015 r. władze Genk wydały zaś 8,5% budżetu miasta na inwestycje w poszerzanie wiedzy, utworzenie międzyresortowego zespołu ds. transformacji oraz zwiększenie wysiłków na rzecz wzmocnieniu podmiotowości obywateli. Cel? Wzmocnienie zdolności miasta do transformacji.

Mimo dużych sukcesów region nadal nie rozwiązał problemu związanego ze znalezieniem zatrudnienia dla osób, których umiejętności przestały być potrzebne po stopniowym odejściu od węgla i zamknięciu zakładów motoryzacyjnych. Ponadto większość inicjatyw w zakresie transformacji jest nadal zagrożona, ponieważ najczęściej są one finansowane ze źródeł zewnętrznych. A to czyni je wrażliwymi na zmiany celów politycznych, które mogą zakończyć się zmniejszeniem bądź utraceniem finansowania.

W 2008 roku region Limburgii zadeklarował, że planuje osiągnąć neutralność wobec efektu cieplarnianego, a miasto Genk zaangażowało się w projekt Accelerating and Rescaling Transitions to Sustainability (ARTS), w ramach którego określono 90 działań do zrealizowania w celu wsparcia zrównoważonego rozwoju w mieście. Inicjatywy te stały się ważnym impulsem na rzecz zrównoważonego rozwoju i pozwoliły zacieśnić współpracę między politykami a interesariuszami spoza grona konsorcjum na rzecz rozwoju projektu.

KLUCZOWE WNIOSKI

  • Zmiana przeznaczenia i wykorzystanie istniejącej infrastruktury i dziedzictwa kulturowego może pozytywnie wpłynąć na przekształcenie historycznej i przyszłej tkanki miasta. Warunek? Połączenie dziedzictwa górniczego z innowacjami i modernizacją oraz zapewnienie skoordynowanego planu działania i wsparcia finansowego.
  • Nadanie terenowi lub terenom dawnych kopalń tematu przewodniego bądź określonej wizji pomaga uniknąć komplikacji i niepotrzebnej konkurencji pomiędzy poszczególnymi gminami oraz zakładami. Dzięki temu można rozwinąć nowe pomysły i zwiększyć zaangażowanie opinii publicznej w procesy zmian.
  • Współpraca i koordynacja pomiędzy gminami – które często mają własne i sprzeczne interesy – mogą zapewnić lepsze możliwości rozwoju dla całego regionu.
  • Transformacja może być procesem długoterminowym, przechodzącym przez różne etapy działań i polityki, łącząc podejście oddolne z podejściem odgórnym.

CO WARTO DODATKOWO PRZECZYTAĆ

Artykuły i materiały na temat sposobu, w jaki Genk wykorzystuje swoje przemysłowe dziedzictwo na rzecz przyszłego rozwoju:

  • http://www.just-transition.info/coal-will-always-bepart-of-the-story
  • Transition Region Genk
  • http://www.flanderstoday.eu/business/coal-digital-waterschei-mine-becomes-new-business-park
  • https://oppla.eu/genk-nbs-bridging-green-and-industrial-heritage


Informacje na temat zrewitalizowanych kopalni, omówionych w niniejszym studium przypadku:

  • http://www.thorpark.be/en/Infrastructure/Urban_Park
  • http://www.c-mine.be/Contact_Info/Over_C_mine?lang=en
  • https://www.labiomista.be/homepage

Materiał przygotowano na podstawie opracowania Unii Europejskiej.